DELİ DUMRUL
1.Olay Örgüsü
Deli Dumrul adlı genç kuru bir çayın üzerine köprü yaptırır ve gelip geçenden haraç alır. Köprünün yanında bir er ölür. Deli Dumrul da Allah’a yakarır, yiğidin canını geri alacağım der. Yiğidi öldürenin Azrail olduğunu öğrenir ve ona meydan okur. Bundan hoşlanmayan Allah da Azrail’e Deli Dumrul’un canını almasını emreder. Deli dumrul Azraille başa çıkamayınca Allah’a yalvarıp yakarır. Allah da Deli Dumrul’u kendi canı yerine bir can bulması şartıyla bağışlar. Anne ve babası can vermeyi reddederler. Helalliği ise canını Deli dumrul için feda etmeye razıdır. Bunun üzerine Deli Dumrul bunu kabullenemez ve tanrıdan alacaksa herikisinin de canını almasını ister. Sözleriyle Allah’ı etkiler. Bunun üzerine tanrı Deli Dumrul’un anne ve babasının canlerını alıp, ona ve karısına 140 yıl can bağışlar.
2.Kişiler Şeması
1.Kişi Çözümleme
Deli Dumrul: Güçlü, herşeyi kaba kuvvetle çözümleyebileceğini düşünen evli, iki çocuk babası yiğit bir bey oğlu. Ölümle karşılaşıncaya kadar korkusuz görünen, canı tatlı bahadır, savaşçı bir karakter.
Annesi: Canı oğlundan bile tatlı, iş cana gelince mala önem vermeyen zengin bey karısı.
Babası: Ak sakallı, yaşlı, tatlı canı söz konusu olunca mala kıymet vermeyen zengin bir bey ve vefasız bir baba.
Helalliği(Karısı): Deli Dumrul için canına kıyabilen, maddiata önem vermiyen eşine sadık, iki çocuk annesi, varlıklı bir kadın.
Allah: Herşeyin üstünde, esirgeyen, bağışlayan, iyinin yanında yer alan, her türlü günahı bağışlayabilen ama saygısızlığı affetmeyen doğa üstü evrenin hakimi güç.
Azrail: Doğa üstü güçlü olduğunun farkında, ak sakallı, fersiz gözlü ve Allah’ın emir kulu. Bu destnda Müslümanlık’a aykırı olarak kısmen Azrail’in tanımı yapılmış.
4.Kişi Karşılaştırması
5.Çatışmalar
Deli Dumrul – Azrail à Güç çekişmesi
Öldürmek – Bağışlamak à Fikir çatışması
Can sevgisi – Eş sevgisi à Fikir çatışması
Can sevgisi – Oğul sevgisi à Fikir çatışması
Mal sevgisi (değersiz) – Can sevgisi (değerli) à Fikir çatışması
6.İnsan – Zaman – Mekan
Destanda Deli Dumrul zaman ve mekan yüzünden yiğit ve asi bir karaktere sahip olmuş. O zamanlarda ancak kaba kuvvetle ayakta kalınabildiği için Dumrul da böyle yetiştirilmiş. Eş ve aile sayesinde değişken bir anlayış yaratılmış.
7.Atasözleri Niteliğindeki Sözler
Prof. Dr. Muharrem Ergin’in “Dede Korkut Kitabı” ndaki “Duha Koca Oğlu Deli Dumrul” adlı destanda atasözü niteliğinde hiçbir deyiş ve söz bulunmamaktadır.
8. Olay Örgüsü (nedenleri)
Deli Dumrul’un egoist, bencil ve Azrail’i tanımayan biri olmasının nedeni onu iyi eğitemeyen ve onun davranışlarından sorumlu olan anne ve babasıdır. Eden bulur denildiği gibi bu hatalarını canlarıyla ödemişlerdir. Deli Dumrul’un başına gelenlerin en büyük sebebi Allah’ın birliğini tanımaması ve O’na karşı saygısızlık yapmasıdır. Başına gelenler Deli Dumrul’un değişiminin en büyük nedenidir. Hikayenin başında Deli Dumrul karşımıza egoist ve maddiata önem veren biri olarak çıkmıştır. Allah’ın yüceliğini ve Azrail’in onun güçlü bir emir kulu olduğunu ölümle burun buruna gelerek öğrenmesi Deli Dumrul’u çok değiştirmiştir. Bunun sonucunda ailesine bağlı, karısına ve çocuklarına ilgi gösteren, maneviyata önem veren biri olmuştur. Ayrıca hiçbirşeyden korkmayan bir efe iken, Allah’a şükretmesini bilen kendinden güçlü olanlardan kormayı öğrenmiş biri haline gelmiştir. Bu değişimler sonucu tanrıya karşı olan tavrı da değişmiştir. Karısının canının yanında ölmeye hazır olması tanrıyı etkilemiş ve affedilmesini sağlamıştır.
9.Akım Özellikleri
Hikayenin genelinde idealist, romantik ve metaryalist bir dünya görüşü hakimdir. Tanrıya saygısızlık ve itaatkarsızlık büyük bir suç olarak görülmekle, bu akımda biri için can feda etmek herşeyin üstünde tutulmaktadır. Hikayede, Allah’ın en büyük günahları bile affedebileceği gibi İslamiyeti kabul ettirici özellikler kullanılmıştır. Ayrıca bu efsaneyle İslamiyet’i yeni yeni kabul eden Oğuzlara, İslam’ın Şamanizm gibi şekilci bir din olmadığı anlatılmıştır. Hikayede İslam dininde, Şamanizm’in tam tersine Tanrı ile kul arasına birinin giremeyeceğinin de üstüne basılmıştır. Hikayenin temelinde Oğuzların sosyolojik hayatı yatmaktadır. Bu efsanele insanlara ders vermeye çalışılmış ve Oğuzlardaki ideal alp tipi insan yaratılmıştır.
10. Eserin Diğer Eserlerle Karşılaştırılması
Deli Dumrul Destanı’nda da Boğaç Han Destanı’ndaki gibi yiğitlik, mertlik ve kahramanlık ön planda tutulmuştur. Her iki destanda da saygısızlık kötü bir unsur olarak işlenmiştir. Boğaç Han destanında da aile içi karışıklıklar söz konusudur. Deli Dumrul’un hikayesinde annesi ve babası tarafından yapılan nankörlükle, Boğaç Han Destanı’nda Dirse Han’ın içinde bulunduğu davranışlar ve oğlunu vurması, birbirine benzetilebilir. Deli Dumrul Destanı’nda bir ana karakterin bir evrim geçirmesi söz konusu iken, Boğaç Han Destanı’nda ana karakterin sadece gerçekleri öğrenmesi söz konusudur.
11. Eserdeki Dil ve Anlatım Özellikleri
Deli Dumrul Destanı hikaye halindeyken destana dönüştürülmek istenmiş; bu yüzden yarı nesir, yarı nazım halinde kalmış. Destan eski Türkçe ile günümüz Türkçe’sinin bir senteziyle yazılmış. Olay içinde kullanılan sıfatlar ve benzetmeler doğadan seçilmiş. Örnek olarak “Kaza benzer kızımın gelinimin çiçeği oğul” mısrası gösterilebilir. Burada Deli Dumrul’un annesi gelinini kaza, oğlunu da onun çiçeğine benzetmiştir. Ayrıca hikayenin genelinde tezatlarla ve secilerle süslenmiş akıcı bir anlatım kullanılmış. Yarı Türkçeleşmiş tamlamalar da yazı içinde yer almaktadır. Örneğin “akça göğsüm” tamlamasında “akça” kelimesi eski Türkçe’den, “göğsüm” kelimesi ise günümüz Türkçesinden gelmektedir.
12. Cümle Yapısı ve Anlatım Yolları
Deli Dumrul Destanı’nın genelinde, “uçup geldi, sen ona var” gibi kısa eylem cümlelerinin yanında, en fazla 6-7 kelimeden oluşmuş kullanılmış. Ayrıca mecazlı anlatımlara da yer verilmiş. İyi kurgulanmış yapısından dolayı Dede Korkut hikayeleri diğer Türk edebi eselerinden daha üstün ve ağır gösterilmiştir.
13. Şiirsel Söyleyişler ve Ahenk Unsurları
Yazının bir kısmı şiir formatıyla yazıldığından dolayı, uyak gibi şiirsel unsurlar ön planda.
Parçanın genelinde kullanılmış olan uyaklar ilk seferde göze batıyor ve kulağa hoş geliyor. Ayrıca genelde ikilemeler de bolca kullanılmış. Düz yazı bölümlerinin içinde akıcılığı sağlayan seciler dikkat çekiyor.
